Nol ere dal sigûr facil il vivi di una volta tai nostis paîs: miseria, fadia, privazions di ogni sorte, no si podeva jessi massepassûts come in dì di vuei. No ere sielta, tocjava contentâsi dal pôc che a produseva la nosta tiera, il “menù” plui o mancul al ere simpri chel e par ducj compagn: mignestre, polente, ‘suf, meste, iota, cartufulas, cavoce, capûs, craut e vie indevant … e di ce che al dave chel fazolet di ort, e po, çuç, ont (si cueieve la spongje par che a duràs plui a lunc) e ce contentece se mari tal cuei a meteve un pugn di farine di sorc par fâ la poscje (ma no masse par che no zupàs tant ont), dal purcit no straçâ nue, cul sanc fâ las mulas, i budiei par insacâ e fâ tripes, fin la bufule da vissie par meti dentri il gras, po fumâ il dut cui vues e las bafas, alc meti dentri te piere dal cuinçâ par conservâ plui a lunc.
Par vistîsi no si discor, fruâ fin che la tele no tignive nancje plui i petui che a si comedave i sbregos, e cemût che a capitavin se no ‘nd ere di compagns, fintramai imprestâsi un flic l’un cun l’altri. Las maias gugjadas a man, ben si intint, e cuant che a no ti lave plui ben si passave ai plui piçui.
I fruts di une volte
Ma se a ere dure la vite pai grancj cul pinsîr di sbarcjâ il lunari, no ere mancul dure pai fruts; il plui prest pussibil ai veve da judâ a parâ indevant e pesâ il mancul che ai podevin su la famee. Pûr cun tante miserie, ‘nd ere simpri bondance di fruts, in medie sore i cinc par famee e la Providence no a mai lassât murî nissun di fan, cumò che ‘nd è bondance di dut se ‘nd è doi le cuasi masse.
Ma tornin a nô, seti stât mascjo o femine, il prin al veve di baiâ i fradis plui piçui e judâ la mari seti in cjase che fûr. Las frutas po a son simpri stadas plui sometudas (ancje dai fradis), a vevin di imparâ a fâ las femenutas za prin di jessi frutas. Man man che tu cressevas a cressevin ancje las pretesas su di te. Cuant che a si ere piçulas a sameave un mateç cirî si imitâ la mari: a ti insegnave a freâ l’alumini cu la paiete, il ram e il leton cul savalon, une piçade di sâl e farine di polente bagnade cul asêt; lavi fûr te cort e cu las frutas dongje inschiriavin cheste massarie e fâ a gare a cui che a la faseve vignî plui lusint. Freâ il plancum cu la spacete di radiis e disfâ te aghe un pugn di soda, al veva di vignî, a diseve me mari, «come il taulîr de polente», dut chest par solit di sabide.
Gugjâ: prin meti sù i ponts e imparâ a fâ las scarpetas, tacâ cun doi fiers, fâ las rosetas pai telons e dopo cun cuatri fiers la capula, e calâ e cressi (jo ai imparât cun agna Delfina cuant che lavi cun jê a passon in Cuel Alt) e man man maias, cjalcins, manecias, scufonutz par cui che al veve di nassi e cussì vie.
Lâ a toli la aghe te fontane, che las selas picjades sul seglâr a vevin di jessi simpri plenas, e nô cul condil … ‘nt voleve di viaçs!
Te stala a puartâ la aghe par beverâ, puartâ fûr il ledan cuant che las stradas a erin cence nêf par che no ‘nd restas tant tal mussulin d’Invier.
Lâ a stecs ator pai boscs
Dopo a ere la scuela, das nûf a misdì e das dôs as cuatri. Ancje ta pousa dal misdì nus tocjava di lâ a stecs intal Bosc Bandît che al ere il plui dongja (se la stagjon lu permeteva). Si imagjnaiso, cun chei trops di fruts a no restavin nancje las bruscjas. Un troput si meteva dacuardi subit dopo mangjât e sù; se cjatavin una plaçuta vosavin: «Bando, chescj ai son miei che ju ai viodûts prima». Fortunâts se a veva svintât tai diis prima e a veva fat colâ, cjamavin il zei par in pîts che a no restas nancje una busuta. Il Lino di agna Menia – dispetôs coma simpri – al diseva: «Fasìn insiema il grum», puartavin ducj i stecs intun puest, salvo lui cjamâ dome il so zei biel svuelt e dopo al scjampava a cjasa e a nô nus tocjava simpri cirî inmò, besolas, magari vaint. I plui grancj a tolevin un rimpin di len lunc e a tiravin jù diretamentri dai arbui i ramaçs secs opûr si rampinavin sù a crevâiu. Tancj viaçs erin inmò insom Ramontan che a sunava la campanela da scuela (dîs minûts prin das dôs), nô corint butavin il zei e via par no rivâ tart, se no cjatavin la puarta sierada e cui tornava a cjase dopo …
As cuatri di solit cjapavin il zei e lavin a grops tal Plan dai Âi o tai Cenglarins.
Un viaç ta nosta compagnia al ere ancje il Corado, dopo vê cjamât i zeis sin fermâts un pôc a sdranzolasi cui ramaçs dai peçs, intun bot il Corado al plomba jù «Oi, oi» si lamentava e nô a ridilu fûr il frignot. L’indoman il biât frut al è vignût a scuela cul braç ingessât! E nô noi vevin crodût!
A chei timps nol ere inmò il gas, si scuegniva fâ dut sul fûc, ‘nd voleva di legnas! D’Istât par sparagnalas dopravin i stecs che nô fruts puartavin ogni dì dal prât. A ven la vee di Sant Svualt «Mari nus faseiso i cjalçons par doman», «Ben si lais a stecs par cueiu, che a son finîts e mi displâs disneçâ la tassa das legnas». Cjapavin sù i zeis e via a stecs. Plui biel però al ere lâ a peces che si emplave subit il zei e a no pesavin.
Inmò lavôrs: i cjamps, il fen e a servî
Tai cjamps çumâ (d’atom) o butâ (di primavere) las cartufulas, tal prât spandi las solçs, incavolâ, girâ, ingrumâ, puartâ la colazion, previodi da aghe, e se par câs ti saltave cualchi dint dal ristiel ancjemò cjapalas. Cul grimâl da mari da piçui e da grancj cu la cuarduta, puartâ il balotut e al lava simpri in stuart. Pûr la sera no erin mai massa stracs. Dopo stâts a rosari si cjatavisi a tropuz par mateâ, specialmentri a peitara, ogni tant las maris a aprofitavin ancje di chest e nus mandavin a fissâ la tassa dal fen, dai stais si tufavin su la tassa, altro che al mâr …
Cuant che a si era viers i dîs agns, se a no si coventava in famee (magari si veva un altre sûr devûr), nus mandavin nô frutas a siervî d’Istât, a baiâ dulà che ancjemò i prins fîs a erin massa piçui par viodi dai fradis. Za via pal Invier si prenotavisi. Da granduts invezit a vora: a puartâ legnas (si faseva la tassa tai lûcs lontans ta biela stagjon, po d’Autun si las puartava dongja) a trops, gugjant e cjantant intas pousas las stropavin fin a cjasa; a puartâ ledan ingrumât d’Invier; a seâ o sforcjâ; a puartâ materiâl dulà che a regolavin o fasevin cjasas lontan da stradas principâls; a puartâ grava pal comun, che il stradin che al veva di tegni regoladas las stradas (das busâs, che a no erin asfaltadas) al ingrumava tas plaçutas che a erin di puesta insom da riva da scuela, tas crosadiças di Cungjelot, e nô fantatas puartavin dulà che a coventava: via pal Cjanâl che al veva simpri dibisugna di cualche blec, e parfint puartâ trefui e carucolas pas teleferiches, o indasciâ tal bosc. Però l’alegria no mancjava, si inventavin – cuant che erin in compagnia – cemût gjoldi, ce che a nol saveva un, al insegnava chel altri, specialmentri in dispiets. Chest al succedeva soredut a passon.
Passon, zûcs pericolôs e…
Sarà stât tor dai agns ’50 che un troput di canaia toletas las cjaras a àn decidût di lâ a passon tai Rius, dulà che al ere un biel poç, i fruts lu vevin slargjât, cuntun pôcs di claps ai vevin fat una rosta e ai lavin a nodâ d’Istât. Dongja al ere un grant clapon e, dispoiâts, ai vevin poiât parsora i vistîts e i tascapans cu las marindas (pan e polenta, çuç o scueta, un eto di marmelada, una gianduia e cussì via). Si son trats dentri la aghe glaçade a nodâ, ogni tant si univa cualchi fruta, che a no ‘nd ere malicia di sorta.
Una neuluta di gjespas a àn nulît il dolç da marmelada e as ronzavin tor das marindas, alore al salta fûr un da la aghe e cuntuna frascja al à scomençât a para via las gjespas, però cussì ancje i vistîts ai son sbrissâts jù dal clap e colâts ta la aghe, erin ducj strafonts. Pôc lontan chei plui granduts a vevin fat un biel casop e a àn pensât benon di mandâ il plui piçul a impiâ il fûc, slargjâ i vistîts sul tet, che al era di brena ben fissa, par suâju intant che a fasevin inmò una nodada. Il frut ubidient al à fat coma che ai vevin det, un biel fugon par suâ dut al plui prest, ma cussì si è suada ancje la brena dal tet che a à cjapât fûc, i vistîts colâts tal mieç dal boreit, dut un cefâ par salvâ alc e podê cuvierzisi e tornâ a cjasa cun ce che a restava, e par distudâ chel fûc che al scomançava a cjapa ator a tor, cui tascapans puartâ la aghe dal riu. Dopo tanta poura e fadia finalmentri ai son rivâts a domalu. Las cjaras las vevin paradas su pai Rius dai Piculits e cun dut che chel dafâ, las vevin pierdudas di vouli, clama e sivila nos vigniva dongja. Alora cjapin il troi par tornâ a cjasa, che il soreli al ere lât sot da un pieç. Su la Cuesta da Vintula cjatin Etore che al lavorave cui Rabars, ai vevin taiât la Mont da Tierç e fat un sbalç par manda jù las boras su la Cueste da Vintula e dopo da aì fin ai Crets di Aip. Ai domandin a lui sal à viodût a passâ las cjaras parcé che se as erin rivadas prin di lôr a cjasa a sares stât inmò pieis che dal sigûr a saressin fermadas intai fasui o tas plantas. No! No erin passadas. «Ma ce dal mostro veiso fat vuei a là sù cundut chel fum e fûc, voleviso brusâ la mont!» ur veva det cjalantju ducj infumulîts e brusinâts. Imagjnaisi il guano che a àn cjapât dopo, pai vistîts ormai da butâ e las cjaras pierdudas, ma soredut tal jet cence cena. L’indoman cul prin cricâ dal dì ai erin in viaç par cirilas e las an cjatadas inta Cuna. Ai ziravin dutas las cuestas e la picas das monts a passon ancje par cirî trinceas e galarias da Prima Vuera la che ‘nd era ancjemò munizions e granadas e ta lôr incussience ai àn sfiorât disgracias.
… grancj progjets!
A proposit, in Pra Piçul, aventi di chel da Tuta e tai paragjos ‘nd è ancjemò cualchi mûr dulà che (simpri tal timp da vuera dal ’15) la biada int a veva fat piçulas baitas par platâ las vacjas e cussì salvalas (che as erin la lôr plui granda ricecja). Cu la lôr fantasie ur è vignuda la idee di fâ aì una mont. Ai veva pensât: «Sot di un mûr fasin la casera e di chei altris las logjas, tegnin las cjaras cassù, tirin cualchi palanca sora che las puartin a passon, dopo las molzin e fasin il formadi». «Sì – disel Elio di Cjecje, che al ere simpri cun so pari cuant che al cjamave la mont e al faseve il fedâr – fâs jo il çuç e puarti sù la cjalderia e i imprescj di gno pari, dopo lu vendin insiema da spongja e cjapin biei francs». I mûrs ju vevin za, mancjavin las breas. Idee: il stali di Pieri Tuk in Prafermous! Intal indoman d’ascôs partissin armâts di imprescj, sees, manaries, martiels, clauts, fîl a sbalç, carucolas. Det e fat, displantadas las ploncas, fata una telefericuta che a rivas fin sul puest, a erin restadas doma las cuatri colonas dai cjantons, il tet, il plancum e la puarta dal stali. Taiâ, pestâ, seâ, bati, inclaudâ, ducj indafarâts e plens di buina volontât par costruî la mont. Passa una femina e a sint dut chel fracas e a ven a viodi, a è restada a bocja vierta, viodint il stali a jè inviada la ridarola, po, si capis a è lada a contâ a Ema dal Tuk. Apriti cielo! Dutas las maris vergognadas e displasudas, ce ratas che ai àn cjapât! A àn scuegnût disfâ dut, tornâ a puartâ in Prafermous e toli las breas che as mancjava a cjasa, dopo tornâ a fâ las ploncas e tornâ a regolâ dut coma prin. E finît il sium di vuadagnâ bêçs cu la mont!
E in che volta che ai erin lâts a finila in Zoufplan. Erin dongja dal lât e ai volevin fâ una barcja par traversâlu, a àn tolet un aip di purcit ormai vecjo che al ere di len, smaltât benon tas busâs cul ledan, dôs maces par remos, e via doi a provâlu. Cuant che ai erin un pôc slontanâts dal prât, l’aip si volta, i frutats cif e ciaf a tegnisi ingrimpâts tal aip, fint che chei altris ai son rivâts a sclaudâ dôs stangjas lungjas tas logjas e ai son rivâts cussì a cjapâsi e ai son rivâts a tirâju fûr da la aghe.
Silvia Puntel