Dopo da vuera ce eisal stât di Mongui e Georgians? la ritirada

E intant sin rivâts dal 1945.

Ricuardant che il popol todesc al era in vuera cuintra la Russja, dopo vei concuistât i teritoris dai Georgians, Cosacs, Mongui e v.i., ur vevin dât dôs pussibilitâts: o prisonîrs o di unîsi al lôr esercit, cuindi combati cuintra la Russja e daventâ disertôrs. Àn sjielta la seconda, sperant che par lôr al sarès stât il mancul pieis. Al seguit a vevin encja las fameas e chel pouc ch’a ur era restât. Cuant che a son rivâts ta nosta regjon, coma chi savin, tal câs che a voressin vint, ur restava a lôr la nosta cjera, dulà ch’a voressin podût riconziunzisi e meti radîs. A vevin granda sperança e par chel tal lôr insediament a sji sintivin za parons. Ma dopo cul aiût dai aleâts la situazion sji è ribaltada, i Todescs cun dut il seguit a àn començât la ritirada. I Ingleis però a vevin prometût a chescj popui di agregâts che no ju voressin consegnâts ai Rus, parcè che coma disertôrs a voressin fata una tremenda fin. Però no è stada cussì, cul fat di Yalta a vevin za decidût la lôr sorta, platant la veretât a biada int fiduciosa. Infati cuant che a vevin passât il confin achì di là in Austria, dopo che a vevin consegnadas las armas, àn capît che ju vevin tradîts e pitost che di colâ tas mans dai Rus tancj sji son neâts tal flum Drava, o copâts, e i plui fortunâts scjampâts pai boscs e pas monts. Pousj a son rivâts a salvâsji. L’era il 4 e 5 di Mai dal ’45, al era freit, a neveava che Diu la mandava e su pal Moscjart a vigniva sù una carovanona ch’a no finiva ati, cun cjars, camions, cjavai e plen di soldâts e int: feminas, vecjos, fruts, cun dut ce che a podevin strassjinâsi devûr. A era començada la ritirada. A vevin di lâ fûr par Mont di Crous, savint che la strada a era fadiosa, plena di paltan, ripida inmò plui dificoltosa cu la neif. Una not sji son fermâts par una pousa tal Salet, ce che no ur era di streta necessitât àn pensât di slizerîsji, bandonant armas, camions, cjars encja rots ch’a no podevin lâ indevant o che sa ur murivin cjavai a erin inutii ch’a no vevin anemâi avonda par sostituîju, masserizias e ogni sorta di rouba ch’a ur podeva rindi plui dificoltosa la lôr za penosa marcia. Mi contin ch’a rivavin da banda da Val Cjalda, cuindi Tramonts, Val di Sant Francesc e v.i., parcè che di chê ata banda ch’a ur sarès stât miôr no ur era dada la pussibilitât.

Mi conta barba Vinicio che sô nono Pieri Tuk in chel dì, al era a passjon cu las vacjas tal Moscjart (al veva aì il stali propit dongja la strada). Al era dongja da masjeria ch’al cjalava ch’a stava passant chesta turba di disperâts, cuant che da un cjar a salta jù una femina e ai met tal braç un fagotut cuntun frutin, cerint di fâi capî a mots ch’a lu vès tignût, ma lui jal à tornât biel svuelt disjint: «Vin za un a cjasa». Infati Ema sô fia a veva avût da pouc il Pieri.

Ma chesta storia mal à contada encja il Bepino da Siea. Ai è restât chest fat tant vîf ta memoria che inmò al sji ingropa cuant ch’a la conta, encja se in chê volta nol veva plui di cuatri agn. Colpa la malatia che da piçul ai veva cjapât las gjambas ai vevin dât un pâr di scarpas ortopedicas, ma novas, ch’a nol era usât, ai fasjevin un mâl da murî e no las voleva meti. Sô nona par distrailu ai à det: «Anìn a jodi su la strada chei biâsj ch’ai stan passant». Al era dut un fracàs di cjars, cjavai, soldâts e int che par fâsji sintî fra di lôr a scuignivin berlâ. Jo curios – al dîsj il Bepin – no mal sei fat dî doi viaçs, ai metût las scarpas, vin tolet l’ombrena ch’a neveava e cu la nona sei lât sul stradon. Lant ch’a passavin da un cjar a salta jù una femina e ai met tal braç a mê nona un fagot, a à justa fat in timp a dâmi l’ombrena e cjapâ chest vuluç che il cjar al sji era za slontanât. Mi impensi ch’al era invuluçât intuna cuzina rosa. Mê nona a vierç fûr par jodi ce ch’al era e sorestada a jout un frutut di meis. Lu torna a taponâ e vegnin svuelts a cjasa, a met il fagotut su la taula e ai dîsj a mê mari: «Cjala ce ch’a mi à dât una biada mongula» mostranti il pipin. Mê mari preocupada pa miseria che in chel timp a era palpabil par ducj a dîsj: «Ma no podìn tegnilu, no vin avonda nencja par nou da tirâ indevant». A torna a invuluçâ la cuzina e cjapât il frut a va corint sul stradon par cerî chel cjar dulà ch’a podeva jessi la mari. A è rivada fin insom Temau dulà ch’al è il puint par lâ su dal Crist. Da un cjar si spuarç una femina, a capìs la situazion e sji fâsj dâ il frut (a vorà pensât jei a dâlu a mari jo crout) e a dîsj: «A è za la tierça volta ch’a cîr di dâlu via». Dopo vin capît dut il drama di chê mari, jei a voleva salvâ la vita al so frutut lassjantlu cun nou, ma sul moment da confusjon al è lada cussì. Specialmenti dopo chi vin savût ce ch’a ur è tocjât in tal Todesc, ripensant nus è restât simpri brusighiu tal stomi par no veilu tignût. Infati mê nona a disjeva: «Un cop di aga di plui ta mignestra e al sarès stât encja lui».

Silvia Puntel

Lascia un commento